Skarga pauliańska jest instytucją prawa cywilnego, która ma na celu zabezpieczenie wierzyciela przed nieuprawnionym usuwaniem majątku, wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z jego pokrzywdzeniem. Co to oznacza w praktyce? Jeżeli posiadasz zobowiązanie finansowe względem innej osoby, to wszelkie czynności polegające na uszczupleniu Twojego majątku, mające na celu uniemożliwienie zaspokojenie wierzyciela, mogą zostać uznane przez sąd za nieważne (czyli niewywołujące żadnych skutków prawnych).
Celem skargi pauliańskiej jest udzielenie ochrony prawnej wierzycielowi, w razie doprowadzenia przez dłużnika do jego celowej niewypłacalności, jeśli działa on ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, a więc wie że w ten sposób uniemożliwi mu zaspokojenie roszczenia. Z kolei, osoba trzecia, która wskutek czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela, uzyskała przysporzenie musiała mieć tego świadomość lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się o tym dowiedzieć. Jeśli oba te warunki są spełnione, wówczas wierzyciel może żądać uznania czynności prawnej za bezskuteczną wobec siebie.
Co to jest skarga pauliańska?
Skarga pauliańska, zwana także roszczeniem pauliańskim, jest szczególnego rodzaju środkiem prawnym, które przysługuje tylko i wyłącznie wyłącznie wierzycielowi. Ten bowiem może żądać, aby czynność prawna, w wyniku której inna osoba uzyskała korzyść majątkową, a dokonana przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela, została uznana przez sąd za bezskuteczną w stosunku do jego osoby.
Warunkiem jest jednak, aby dłużnik działał ze świadomością (chęcią) pokrzywdzenia wierzycieli, a inna osoba była tego świadoma lub mogła się tego spodziewać.
Jeśli chciałbyś bliżej przyjrzeć się praktycznym zastosowaniem skargi pauliańskiej, z orzeczeń sądowych, takich jak wyrok sądu najwyższego, możesz dowiedzieć się, że jej najważniejszym celem jest ochronienie wierzyciela przed takimi czynnościami dłużnika, które powodując uszczuplenie jego majątku i jednocześnie przysporzenie na rzecz osób trzecich, uniemożliwiają wierzycielowi odzyskanie jego należności.
Jakie są kontrowersje prawne wobec skargi pauliańskiej?
Co ciekawe, skarga pauliańska budzi liczne kontrowersje pod względem prawnym. Do najczęstszych z nich należą poniższe zagadnienia:
1) czy skarga może obejmować czynności proceduralne (czyli procesowe), które jednak wywołują także skutki prawne w zakresie prawa materialnego?,
2) czy może ona dotyczyć wniosku małżonka dłużnika o dokonanie podziału majątku wspólnego?,
3) czy roszczenie pauliańskie przysługuje w odniesieniu do wniosku współwłaścicieli o zniesienie współwłasności oraz wniosku o dział spadku?
Powyższe pytania są przedmiotem licznych orzeczeń sądowych oraz wypowiedzi przedstawicieli doktryny prawniczej, ale… często są ze sobą sprzeczne.
Co to są czynności procesowe i prawo materialne?
Aby przystąpić do rozważań nad możliwością stosowania skargi pauliańskiej w określonych sytuacjach, najpierw musimy sobie wyjaśnić co należy rozumieć poprzez pojęcie prawa materialnego i dowiedzieć się, czym właściwie są czynności procesowe.
W ujęciu encyklopedycznym, prawo materialne to normy prawne regulujące kwestie związane z materialną częścią poszczególnych działów prawa. Zaliczają się do nich przepisy prawa, stanowiące bezpośrednio o prawach oraz obowiązkach, nakazach i zakazach podmiotów prawa a także określają sankcje za ich nieprzestrzeganie. Są to także przepisy, określające sytuację, których zajście spowoduje powstanie, zmianę czy wygaśnięcie określonych stosunków prawnych pomiędzy podmiotami prawnymi – na przykład w postaci dwustronnej umowy.
Jako przykład norm prawa materialnego możemy wskazać przepisy Kodeksu cywilnego, Kodeksu karnego, Ordynacji podatkowej, Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego, Kodeksu spółek handlowych etc.
Z kolei, czynność procesowa regulowana jest przepisami proceduralnymi, normującymi postępowanie, mające na celu dochodzenie ochrony praw wynikających z prawa materialnego. Stanowi ona przewidziane prawem zachowanie organu procesowego, a więc sądu, lub uczestnika postępowania, zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych. Te ostatnie mogą powstać bądź w sferze tylko i wyłącznie samego procesu albo też dotknąć również zakresu prawa materialnego. Na przykład: ugoda sądowa jest czynnością procesową, która wpływa bezpośrednio na sferę praw materialnych stron, które ją zawarły. Z drugiej strony, wniosek o podział majątku odnosi tylko i wyłącznie skutek procesowy.
Aby czynność procesowa była zgodna z prawem musi spełniać określone warunki, to znaczy posiadać określoną formę, uprawniony podmiot do jej wykonania oraz termin i miejsce jej wykonania. Najczęściej zachowanie uprawnionego do danej czynności procesowej wiąże się z określonym działaniem, np. wydaniem wyroku przez sąd. Czynności procesowe regulowane są przepisami kodeksu postępowania cywilnego, karnego, administracyjnego oraz innymi przepisami proceduralnymi.
Czy skarga pauliańska może obejmować czynności procesowe?
Jeśli wiesz już, czym właściwie są czynności procesowe, przejdźmy do próby uzyskania odpowiedzi na powyższe pytanie. W istniejącej literaturze prawniczej panują dość rozbieżne poglądy co do kwestii, czy skargą pauliańską zaskarżyć czynności procesowe. Zagadnienie to było przedmiotem licznych sporów przedstawicieli doktryny prawnej. Obecnie wykrystalizowało się stanowisko, że skargą pauliańską można objąć takie czynności procesowe jak na przykład: uznanie żądania pozwu, zrzeczenie się roszczenia oraz ugodę sądową. Jak to wygląda w praktyce?
Przyglądając się orzecznictwu, wysnujemy wniosek, że można objąć skargą pauliańską takie czynności proceduralne, które wywołają skutki prawne również w zakresie prawa materialnego – pod warunkiem, że będzie to zgodne z wolą stron. Oznacza to, że skargą pauliańską nie można zaskarżyć tych czynności procesowych, które wprawdzie też wywołują skutki takiego rodzaju, jednakże strony podejmują je w danym postępowaniu sądowym tylko i wyłącznie w celu wywarcia wpływu na jego przebieg, a więc bez intencji wywołania skutków materialno-prawnych, które następują niezależnie od ich woli.
Na podstawie zapadłych wyroków wymienić można następujące czynności procesowe, które można objąć skargą pauliańską:
- ugoda sądowa, której zawarcie doprowadziło do umorzenia postępowania, czyli zamknęło drogę do wydania wyroku,
- uznanie powództwa o zapłatę.
Co ciekawe, skarga pauliańska nie będzie skuteczna w przypadku uznania przez dłużnika powództwa w sprawie o zniesienie wspólności majątkowej. Wynika to z tego, iż w takiej sprawie skutki w sferze prawa materialnego wywołuje dopiero wyrok wydany przez sąd, nie zaś samo oświadczenie dłużnika.
Innym ciekawym przykładem jest fakt, że przedmiotem zaskarżenia skargą pauliańską mogą być nawet działania dłużnika niemające charakteru czynności prawnej, jednak wynikające z jego świadomego działania w celu pokrzywdzenia wierzyciela na skutek uszczuplenia majątku.
Czy skarga pauliańska może dotyczyć wniosku małżonka dłużnika o dokonanie podziału majątku wspólnego?
Sporną kwestią jest, czy skargą pauliańską można objąć sytuację, w której na zgodny wniosek małżonków sąd przeprowadził podział majątku wspólnego, powodujący nabycie na własność, przez małżonka dłużnika, składników majątku wspólnego, co spowodowało pokrzywdzenie wierzyciela.
Sąd Najwyższy stwierdził, iż – z przyczyn podanych powyżej – taka sytuacja jest niedopuszczalna, ponieważ wniosek taki nie wywołuje samoistnego skutku w obrębie prawa materialnego. Czyni to dopiero wydanie przez sąd stosownego orzeczenia. Paradoksalnie, w innym orzeczeniu z kolei, ten sam sąd wskazał, iż taka sytuacja… jest w pełni dopuszczalna, gdyż wniosek taki nie może stawiać wierzyciela w gorszej sytuacji, jeżeli chodzi o dochodzenie jego należności. Takie też stanowisko zajmuje większość przedstawicieli doktryny prawniczej.
Czy roszczenie pauliańskie przysługuje w odniesieniu do wniosku współwłaścicieli o zniesienie współwłasności oraz wniosku o dział spadku?
Analogicznie do powyższych rozważań, również w przypadku zgodnego wniosku dłużnika i pozostałych uczestników postępowania o podział majątku wspólnego i zniesienie współwłasności, możesz wystąpić z roszczeniem pauliańskim, jeżeli w jego wyniku sąd wydał wyrok powodujący, że przedmioty majątkowe objęte podziałem zostały nabyte przez uczestników postępowania którzy nie są dłużnikami. Warunkiem jest oczywiście, aby uzyskali oni ściśle określoną korzyść majątkową.
Tym samym, nie jest dopuszczalne objęcie skargą pauliańską, samego „zgodnego” wniosku współwłaścicieli w tym przedmiocie, ponieważ dopiero wydanie przez sąd wyroku, wywołuje skutek w sferze prawa materialnego. Dopiero to, jak wspomniałem w poprzedniej części niniejszego artykułu, otwiera drogę do zastosowania roszczenia pauliańskiego.
Przysłowiową „kropkę nad i” postawiła w przedmiotowym zakresie uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2010 r., zgodnie z którą wierzyciel może zaskarżyć skargą pauliańską czynność procesową zawierającą zgodny wniosek dłużnika i pozostałych uczestników postępowania o podział majątku wspólnego, o dział spadku i zniesienie współwłasności, jeżeli w wyniku uwzględnienia tego wniosku przedmioty majątkowe objęte podziałem zostały nabyte przez uczestników postępowania niebędących dłużnikami.
